روزهای بیهوده یک باستان‌شناس

پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷م روسیه، حزب کمونیست و مقامات شوروی می‌کوشیدند برای علم و هنر چارچوب و اهدافی مطابق آرمان‌های انقلاب تعیین کنند و از دانشمندان و هنرمندان انتظار داشتند بر اساس اصول و شیوه‌نامه‌ای که از سوی دولت ابلاغ می‌شد «خروجی» تحویل دهند.

کار هنرمندان ساده‌تر بود زیرا می‌شد چون گورکی، رمان «مادر» را نوشت یا چون ایزاک برودسکی هنر را به نقاشی چهره از لنین و استالین خلاصه کرد؛ اما کار برای دانشمندان ساده نبود. زیرا تطبیق یافته‌ها و قوانین علمی و پایه‌ریزی آنها بر پایه اندیشه مارکسیستی بسیار دشوار می‌نمود. در این فضا هدف گسترش علم نبود؛ نتایجی مشخص سازگار با تفکر پیشوا، حزب و جهان‌بینی مارکسیستی وجود داشت که دانشمندان باید با پژوهش کاذب و بر پایه اصولی شبه‌علمی‌ آن نتایج را اثبات می‌کردند؛ در غیر این صورت یا حمایت نمی‌شدند یا طرد می‌شدند یا از گولاگ سر درمی‌آوردند. دانشمندان در شاخه‌های گوناگون ملزم به رعایت این شیوه جدید بودند؛ بنابراین، متخصصان قدیمی یا در اصلاح کمونیستی «متخصصان بی‌تعهد بورژوا» در همه‌جا تحت تعقیب قرار گرفتند. از جمله این دانشمندان باستان‌شناس، مردم نگار و کاشف پرآوازه قالی پازیریک، دکتر سرگئی ایوانویچ رودنکو بود.

سرگئی رودنکو

رودنکو در ۱۸۸۵م در خارکف واقع در اوکراین امروزی زاده شد. تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته ریاضی و فیزیک در سن‌پترزبورگ به پایان رساند؛ سپس به پاریس رفت و در حوزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی به ادامه تحصیل پرداخت. خیلی زود ترقی کرد. او از پیروان مکتب مردم‌شناسی پل بروکا، مردم‌شناس فرانسوی بود. سپس به روسیه برگشت و سمت‌های گوناگونی را در آکادمی علوم، انجمن جغرافیا و بخش قوم‌نگاری موزه روسیه بر عهده گرفت. همچنین در مناطق وسیعی از حوضه رود ولگا، قزاقستان و شمال غربی و جنوب سیبری مشغول تحقیقات باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و قوم‌شناسی شد. تپه‌های معروف پازیریک در آلتایی که کاوش‌ آن در سال ۱۹۲۹م آغاز شده بود، از جمله یافته‌های برجسته او در آن زمان هستند. اما دقیقاً در بزنگاهی که تاریخ فرش جهان می‌رفت که دگرگون شود همه چیز واژگون شد.

بدنامی رودنکو در همین سال‌ها آغاز شد. دقیقاً در ۱۹۲۸م، رودنکو به‌شدت از سوی دانشمندان مارکسیست که برخی به او حسادت هم می‌ورزیدند تحت تعقیب قرار گرفت. او را به عقاید ضدکمونیستی و تخصص بدون تعهد متهم کردند. او به‌عنوان نماد علم بورژوایی بدنام شده بود. در دانشگاه‌ها، موزه‌ها و مؤسسات آموزش عالی، مبارزه با دیدگاه‌های رودنکو در باستان‌شناسی و قوم‌نگاری کاملاً پذیرفته شده و رایج بود و هر که بیشتر می‌تاخت مقرب‌تر می‌شد. تا اینکه در ۵ اوت ۱۹۳۰م، نام دکتر رودنکو در فهرست به‌اصطلاح «پرونده مورخان» یا «پرونده دانشگاه» جای گرفت. دستگیرش کردند و از دانشگاه به‌اصطلاح پاک‌سازی شد. او ۱۲ سال را در زندان، اردوگاه‌ها و پادگان‌ بلومورکانال و سایر مکان‌های دورافتاده به تبعید گذراند. این رویدادها زندگی این پژوهشگر را اساساً تغییر دادند. باتوجه‌به اینکه او افزون بر باستان‌شناسی در زمینه ریاضی و فیزیک هم مدرک دانشگاهی داشت مدتی به‌ناچار و اجبار در مؤسسه آب‌شناسی شوروی به کار مشغول شد گرچه علاقه او جای دیگری بود.

سرانجام پس از ۱۲ سال از زندان و تبعید و کار اجباری آزاد شد و به لنین‌گراد بازگشت؛ اما باز هم نتوانست در زمینه باستان‌شناسی که علاقه اصلی او بود مجدد در دانشگاه مشغول به کار شود. دوباره به‌ناچار در مؤسسه دولتی آب‌شناسی آغاز به کار کرد و پس از چند ماه در ۱۹۴۲م بالاخره توانست با آغاز به کار در مؤسسه تاریخ فرهنگ مادی آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی، پژوهش‌های باستان‌شناسی خود را از سر بگیرد و چه ۱۲ سال بیهوده‌ای برای یک دانشمند! بااین‌همه شوروی در این دوره درگیر جنگ جهانی دوم بود و بودجه‌ای برای سرمایه‌گذاری بر باستان‌شناسی نداشت. کاوش‌ها متوقف شده بودند و رودنکو هنوز باید منتظر می‌ماند.

پس از پایان جنگ جهانی دوم، بالاخره رودنکو توانست فصلی تازه‌ از کاوش‌های ناتمام خود را که در ۱۹۲۹م به کشف تپه‌های پازیریک انجامیده اما جست‌وجوی آن کامل انجام نشده بود در کامچاتکا و آلتای ادامه دهد. در یکی از روزهای سال ۱۹۴۹م بود که قالی مشهور به پازیریک از زیر یخ‌های بازمانده از اعصار ناگهان رخ نمایاند. این قالی که در دره پازیریک (جنوب سیبری مرکزی و در ۷۹ کیلومتری مرز مغولستان) به دست رودنکو یافته شد، تاریخ فرش جهان را کاملاً دگرگون کرد. بله قالی پازیریک می‌توانست بسیار زودتر از اینها، همان سال ۱۹۲۸ یا ۱۹۳۰م که تپه‌ها کشف شده بودند یافته شود؛ اگر سیاست و جنگ زندگی یک دانشمند را هدر نمی‌دادند. بااین‌همه قالی شکوهمند پازیریک چند صباحی بیشتر زیر یخ‌ها ماند و این وقفه بیست‌ساله برای قالی دوهزارساله هخامنشی بسیار کوتاه گذشت؛ اما برای رودنکو که در ۱۹۶۹م درگذشت به‌اندازه یک‌عمر بود.

گردآوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز