از این قطار خون می‌چکد

هیچ بحثی درباره سرگذشت فرش در مجارستان بدون داستان غم‌انگیز قطار طلا در سال ۱۹۴۴م کامل نمی‌شود. در طول دهه‌های ۱۹۳۰ و ۴۰ میلادی، دولت نازی مجارستان، یهودیان را واداشته بود که همه دارایی‌های باارزش خود -از جمله مجموعه فرش‌هایشان- را به بانک ملی بسپارند که زیر نظر نازی‌ها اداره می‌شد. این اموال طی یک دهه در بانک نگهداری می‌شد تا اینکه ارتش شوروی به پشت دروازه‌های مجارستان رسید.

پرواز هواپیماهای آلمانی بر فراز بوداپست، ژانویه ۱۹۴۴م

ارتش شوروی حدود ۱۶۰ کیلومتر از مجارستان فاصله داشت و آدولف هیتلر عملیات مارگارت را آغاز کرده بود. حزب صلیب پیکان -دولت فاشیست مجارستان به رهبری فرنس سالاشی- حدود ۸۰۰۰۰۰ شهروند یهودی مجارستان را وادار به تسلیم تمام اشیای باارزش خود به مقامات دولت کرد. این اموال شامل جواهرات، طلا، حلقه‌های ازدواج، قالی‌های عتیقه و مصرفی و هر چیز دیگری بود که ارزش مالی بالایی داشتند. نازی‌ها اموال مصادره شده را تحویل می‌گرفتند و قبض‌هایی صادر می‌کردند، گرچه بازگرداندنی در کار نبود. اکثر یهودیان به اردوگاه‌های کار اجباری، به‌ویژه آشویتس فرستاده شدند و دیگر هیچگاه بر فرش‌های خود راه نرفتند. بیشتر آنها در اردوگاه‌های کار اجباری به قتل رسیدند. برای مطالعه بیشتر درباره «غارتگری نازی‌ها» به یادداشت «فرش فراموش‌شده نازی» مراجعه کنید.

اردوگاه آشویتس

در اواخر سال ۱۹۴۴م با نزدیک شدن ارتش شوروی، قطاری با چهل و شش واگن (۱۵ واگن سرباز و خوراکی) پر از اشیای گران‌بها از مجارستان به مقصد آلمان به راه افتاد. بیشتر اموال داخل این قطار طی ده سال از یهودیان گرفته و در بانک ملی ذخیره شده بودند. ۲۴ خودرو (کامیون و سواری) نیز این قطار را همراهی می‌کرد. در مجموع ۲۱۳ نفر در این کاروان حضور داشتند. بر اساس گزارش‌های گوناگون، بار این قطار دربرگیرنده شمش‌های طلا، جواهرات، الماس، مروارید، ساعت، حدود ۲۰۰ تابلوی نقاشی، فرش‌های ایرانی و شرقی، ظروف نقره، ظروف چینی، مبلمان، لباس‌های ظریف، کتانی، دوربین عکاسی، مجموعه تمبر و ارز (بیشتر دلار آمریکا و فرانک سوئیس) بوده است. قطار در چند نقطه ایستاده تا سایر اقلام غارت و مصادره شده را که در جاهای دیگر انبار شده بودند جمع‌آوری کند. پس از آنکه قطار به نقطه‌ای امن در نزدیکی مرز مجارستان-اتریش رسید به مدت ۹۲ روز متوقف شد تا مأموران به‌دقت آنچه را که به‌عنوان اموال دولت مجارستان فهرست کرده است، ثبت کنند. دولت مجارستان ارزش کل اشیای درون قطار را در سال ۱۹۴۵م، ۳۵۰ میلیون دلار تخمین زده بود.

قطار باری آلمان، جنگ جهانی دوم

در بهار ۱۹۴۵م، قطار دوباره سفر خود را به سمت غرب آغاز کرد و وارد اتریش شد. گویا در هر بار توقف مقادیری از طلا و اشیای داخل قطار به کامیون‌ها منتقل می‌شده است تا در معادن بین راه پنهان شود. سرنوشت طلاهای آن کامیون‌ها هنوز مشخص نیست. این قطار سرانجام در شهر ورفن که بیشتر به‌خاطر کاخ قرون وسطایی هوهن ورفن معروف است، در ۱۶ مه ۱۹۴۵م، پس از تسلیم آلمان نازی متوقف شد.

در آنجا نیروهای متفقین، ابتدا ارتش فرانسه سپس توسط ارتش ایالات متحده آمریکا اموال قطار را تصاحب کردند. ارتش آمریکا بخشی از اموال را به زالتسبورگ منتقل کرد اما بیشتر اشیا و دارایی‌ها به دست ارتشیان آمریکا غارت و در سال ۱۹۴۶ به ایالات متحده منتقل و سال ۱۹۴۸ در نیویورک به حراج گذاشته شدند. مطابق ادعای دولت آمریکا برخی از این اموال نیز به افراد نیازمند یا افسران عالی‌رتبه ارتش واگذار شده است. برای نمونه در گزارش‌ها آمده که ظروف چینی و نقره،  فرش‌های ایرانی و شرقی به اشخاصی چون سرلشکر هری کالینز، سرتیپ هنینگ لیندن و ژنرال ادگار ای. هیوم داده شده است.

سرنوشت نهایی حدود ۲۰۰ تابلوی نقاشی و بیشتر فرش‌ها که از قطار کشف و ضبط شده‌اند مشخص نیست. از آنجایی که طبق سیاست رسمی بازپرداخت ایالات متحده، آنها «دارایی‌های فرهنگی» تلقی می‌شدند، باید به کشور مبدأ خود یعنی مجارستان بازگردانده می‌شدند. اما دولت اتریش نیز در این زمینه مدعی بود زیرا از سال ۱۹۵۳م این نقاشی‌ها در اختیار آنها بوده است؛ به‌هرروی مکان کنونی آنها مشخص نیست.

این وقایع تا سال ۲۰۰۵ به فراموشی سپرده شده بود، اما در این سال دادگاهی در ایالات متحده حکم داد که واشنگتن باید ۶ میلیون دلار غرامت –با احتساب تورم ۶۱ساله- برای اموال مسروقه بپردازد. باتوجه‌به اینکه بسیاری از صاحبان این اموال درگذشته‌‌اند دانستن اینکه چه کسی دقیقاً چه چیزی را ازدست‌داده دشوار است؛ بنابراین این پرداخت به‌جای خانواده‌های بازمانده به سازمان‌های یهودی عموماً مستقر در اسرائیل پرداخت شد. شکایت درباره این اموال و برگزاری دادگاه تا سال ۲۰۱۳م هم ادامه یافت و عملاً دولت رژیم اشغالگر قدس بود که بیشتر این غرامت را دریافت کرد.

ژنرال دوایت آیزنهاور، فرمانده نیروهای متفقین، شمش‌های طلا را که نازی‌ها از یهودیان گرفته بودند و در معدن نمک هیلبرون در ۳ مه ۱۹۴۵م در آلمان ذخیره کرده بودند، بازرسی می‌کند

اما قطار طلا و داستان‌های غم‌انگیز پیرامون آن از هر نظر به ضرر مجارستان تمام شد. از جمله فرهنگ فرش در مجارستان که روزگاری بسیار پررونق بود. سال ۲۰۱۰م نمایشگاهی در بوداپست برگزار شد -پیش‌تر درباره آن در یادداشت «نمایشگاه بزرگ بوداپست» نوشته بودیم- که گواه آن است که مجموعه‌داران مجارستانی هنوز هم می‌توانند فرش‌های شگفت‌انگیزی را به نمایش بگذارند. شاید هنوز هم دلایل بسیاری برای دوستداران قالی وجود داشته باشد که دوباره بوداپست را پایتخت فرش اروپا بدانند.

نمایی از نمایشگاه فرش‌های شرقی در بوداپست، ۲۰۱۰م

گردآوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز

* تیتر برگرفته از نام رمان «عقرب روی پله‌های راه‌آهن اندیمشک یا از این قطار خون می‌چکه قربان» نوشته حسین مرتضاییان آبکنار است.