فرش صفوی پولونزی در حراج ۲۰۲۴ کریستیز

این فرش بزرگ پارچه در حدود ۴۰۰ سال پیش برای شاه عباس صفوی بافته شده و یکی از بزرگ‌ترین فرش‌های موجود پولونزی است که در ماه اکتبر امسال برای اولین بار در بازارهای بین‌المللی عرضه می‌شود. این فرش پولونزی ابتدا در سال ۲۰۰۷ میلادی در حراجی اوزاکا ژاپن به نمایش درآمد. لوئیز برودهرست (Louise Broadhurst) مدیر بخش بین‌الملل قالی و فرش حراج کریستیز، می‌گوید: «عجیب است که تا آن زمان این فرش بدون سند، بدون تصویر و اساساً برای دانشگاهیان در این زمینه ناشناخته بود… این یک کشف جدید و هیجان‌انگیز است که وضعیت فوق‌العاده‌ای دارد». این فرش زیبا در زمان شاه عباس اول معروف به شاه عباس کبیر (۱۵۷۱-۱۶۲۹ میلادی) پنجمین شاه صفوی و فرمانروای امپراطوری صفویه بافته شده است. شاه عباس یکی از بزرگ‌ترین فرمانروایان روشنفکر تاریخ ایران و حامی هنر بود که کارگاه‌های نقاشی، سرامیک و قالی‌بافی را در اصفهان (پایتخت جدیدش) تأسیس کرد. او در اصفهان محله‌ای به نام جلفایِ نو [یا نوجلفا] را ایجاد کرد که بافندگان ارمنی که به مهارت ابریشم‌بافی معروف بودند، در کارگاه‌های سلطنتی آنجا کار می‌کردند. در آن زمان فرش‌های ابریشمی منحصراً برای کاخ‌های شاه عباس کبیر یا به عنوان هدیه برای بازدید از اشراف یا سفرا بافته می‌شدند. گروه موسوم به فرش پولونزی از اواخر قرن شانزدهم و سراسر قرن هفدهم با ابریشم‌های رنگارنگ، اغلب چله پنبه‌ای و پود ابریشمی بافته می‌شدند. پولونز‌ها به دلیل الگوهای ظریف، ترکیب‌بندی‌های متعادل و استفاده گسترده از نخ‌های فلزی طلا و نقره که ظاهری خیره کننده به آن‌ها می‌بخشید، معروف شدند.

لوئیز برودهرست مدیر بخش بین‌الملل قالی و فرش حراج کریستیز، در حال معرفی این فرش صفوی پولونزی

در طول قرن هفدهم، فرش‌های پولونزی بسیار مورد توجه اشراف اروپایی بودند، به همین دلیل بسیاری از نمونه‌های باقی‌مانده از فرش‌های پولونزی را می‌توان در مجموعه‌های خصوصی برجسته غربی یا موزه‌های کلاس جهانی مشاهده کرد. اما این فرش به کشور ژاپن راه یافت. به گفته برودهرست، اصطلاح Polonaise (پولونزی) در سال ۱۸۷۸ میلادی در نمایشگاه جهانی پاریس ابداع شد، جایی که تعدادی از نمونه‌های این فرش متعلق به یک شاهزاده لهستانی به نام Ladislaus Czartoryski، برای اولین بار در معرض دید عموم قرار گرفت. بر روی بسیاری از این فرش‌ها نشان شاهزاده گلدوزی شده بود و بازدید کنندگان به اشتباه تصور کردند که این فرش‌ها در لهستان بافته شده‌اند و لهستانی هستند؛ این انتساب نادرست هنوز هم پا برجاست. از این رو این دسته از فرش‌ها به نام «Polonaise» کلمه فرانسوی به معنای لهستانی، معرفی شدند.

فرش ابریشمی پولونزی صفوی، احتمالاً بافت اصفهان، اوایل قرن هفدهم میلادی | ابعاد: ۵۴۵ × ۲۲۴ سانتی متر

این فرش با طرح منحصر به فرد خود، دارای زمینه‌ای به رنگ قرمز است که گل و برگ‌های محصور شده با مدالیون‌ها را در بر گرفته است. نکته جالب این که در این نمونه پولونزی، از نخ فلزی استفاده نشده است؛ برودهرست معتقد است به احتمال زیاد این فرش جزو نمونه‌های اولیه فرش‌های پولونزی صفوی و جزو پایه‌گذاران فرش‌های پولونزی با رنگ‌های متنوع و بافته شده با نخ‌های فلزی است.

 این احتمال وجود دارد که در دوره ادو^۱ (۱۶۰۳-۱۸۶۸)، زمانی که ژاپن تحت حکومت شوگونات توکوگاوا بود، به این کشور رسیده است. برودهرست توضیح می‌دهد: «دوره ادو به دلیل قطع ارتباط ژاپن با غرب شناخته می‌شود. تنها شرکت تجاری که اجازه ادامه فعالیت در آنجا را داشت، شرکت هند شرقی هلند بود». شرکت Vereenigde Oostindische Compagnie، که بیشتر به عنوان شرکت هند شرقی هلند (Dutch East India Company) شناخته می‌شود، از سال ۱۶۰۲ میلادی با کشور ژاپن تجارت می‌کرد. این شرکت در سال ۱۶۰۹ پایگاهی را در هیرادو ایجاد کرد، در آن زمان و قبل از اخراج پرتغالی‌ها از ژاپن، هلندی‌ها تنها اروپایی‌هایی بودند که به دلیل نگرش وفادارانه‌شان نسبت به دولت مرکزی ژاپن و انعطاف‌پذیری در مسایل مذهبی، اجازه ماندن در کشور ژاپن را داشتند.

سوابق تاریخی از اواسط قرن شانزدهم به بعد نشان می‌دهد که منسوجات شرقی، از جمله قالیچه‌ها و فرش‌هایی بافته شده با نخ‌های طلا و نقره، به عنوان هدیه برای شوگونات^۲ و مقامات عالی رتبه به ژاپن رسیدند. برودهرست می‌گوید: «آن‌ها به ویژه در بین فرمانده‌های نظامی محبوب بودند». او به عنوان مثال از لباس رزم (یا جین بائوری) شوگون بزرگ تویوتومی هیدیوشی که در معبد کودای جی در کیوتو نگهداری می‌شود و به عنوان دارایی مهم فرهنگی طبقه‌بندی شده است، اشاره می‌کند.

جلیقه جنگی شوگون بزرگ تویوتومی هیدیوشی (۱۵۳۷-۱۵۹۸) | گلیم مسطح از جنس ابریشم، ساخت ژاپن، بافته شده در ایران، احتمالاً کاشان

این فرشی که به حراج می‌رود احتمالاً توسط یک خانواده ثروتمند ژاپنی خریداری یا سفارش داده شده است و تمام مدت در یک اقامتگاه خصوصی و به دور از نور خورشید نگهداری شده و فقط در مناسبت‌های تشریفاتی از آن استفاده شده است. برودهرست با تاکید بر ماندگاری رنگ قرمز زمینه این فرش، می‌گوید: «آن چه در مورد این فرش حیرت‌انگیز است، وضعیت آن است؛ مرمت نشده است، و رنگ‌ها به همان تازگی زمان بافته شدن هستند». در اکثر فرش‌های پولونزی موجود، زمینه‌های قرمز رنگی را داریم که با رنگ‌های کم دوام گرفته شده از گلرنگ رنگرزی شده بودند، و بعد از گذشت زمان به رنگ زرد کم‌رنگ در آمده‌اند. اما پررنگی زمینه این فرش به هیچ وجه کم و یا محو نشده است. مورد بعدی اندازه غیرعادی این فرش بزرگ است (۵۴۵ در ۲۲۴ سانتی متر) که باعث خاص‌تر شدن آن می‌شود. اکثر ۳۰۰ فرش پولونزی که موجود هستند، بسیار کوچکتر از این ابعادند؛ و معمولاً حدود ۲۲۰ در ۱۳۰ سانتی‌متر هستند. این نمونه متعلق به گروهی از فرش‌های بزرگ پارچه است که تنها ۳۰ نمونه از آن شناخته شده است و با طولی حدود ۱۸ فوت، دومین فرش بلند ثبت شده پولونزی است. برودهرست می‌گوید: «این یک فرش بسیار جذاب است و در هر اتاقی که قرار می‌گرفت، می‌توانست بر آن تسلط داشته باشد».

در آخر برودهرست افزود: «امتیاز ویژه‌ای است که برای اولین بار، این فرش خارق‌العاده را در بازار حراج بین‌المللی عرضه می‌کنیم. این فرش نه تنها از کیفیت استثنایی برخوردار است، بلکه تصویری زیبا از تسلط فنی بافندگان در دوران طلایی هنر صفوی ایران است. این حراج، فرصتی نادر برای یک مجموعه‌دار است که یک اثر شاهکار و با کیفیت موزه‌ای را به دست آورد».

• حراج: هنر جهان اسلام و هند (شامل فرش و قالی)
• تاریخ برگزاری این حراج: ۲۴ اکتبر ۲۰۲۴ (۳ آبان ۱۴۰۳)، ساعت ۱۰ صبح به وقت لندن
• ویژگی‌های کلی این فرش: فرش ابریشم صفوی پولونزی | احتمالاً بافت اصفهان در اوایل قرن هفدهم میلادی
• قیمت تخمین زده شده: ۲,۰۰۰,۰۰۰-۱,۰۰۰,۰۰۰ پوند
• قیمت فروخته شده: ۹۴۵,۰۰۰ پوند
• ویژگی‌های ظاهری فرش: ابعاد: ۵۴۵ در ۲۲۴ سانتی‌متر (۱۷ فوت و ۸ اینچ در ۷ فوت و ۳ اینچ) | مساحت: ۱۲/۲۱ مترمربع | ابریشم بخش‌هایی از فرش به خوبی حفظ شده است | دارای خوردگی موضعی در بعضی از رنگ‌های خاص فرش | دارای یک سوراخ ریز در انتهای یک سوی فرش
• منشا: تا قبل از سال ۲۰۰۷، محل نگهداری این فرش بزرگ و باشکوه ابریشمی صفوی نامعلوم بود. گفته می‌شود که این فرش برای نسل‌ها در یک مجموعه خصوصی باستانی اوزاکان در ژاپن نگهداری می‌شد و ظاهراً در جایی ثبت و ارایه نشده است. حتی این فرش توسط فردریش اسپولر در تحقیقات گسترده‌اش در مورد فرش‌های پولونزی در سال ۱۹۶۸ هم ثبت نشده است و کاملا ناشناخته و به دور از دسترس همگان نگهداری شده است.
• مالک قبلی: خانواده کونویک (Konoike)، اوزاکا ژاپن | فروش در یک حراج خصوصی، در تاریخ فوریه ۲۰۰۷
• مالک قبلی: یوشینوسوکه اونو (Mr Yoshinosuke Uno)، کیوتو ژاپن | از سال ۲۰۱۸

تصاویر این فرش زیبا را می‌توانید در ادامه ببینید:

ترجمه: مریم قنبری عدیوی
کارشناس ارشد فرش دستباف
منبع: پایگاه اینترنتی حراج کریستیز

پی نوشت:

۱- دوره ادو (Edo period) بخشی از تاریخ دوران پیشامدرن ژاپن که از سال ۱۶۰۳ تا ۱۸۶۸ میلادی را در بر می‌گیرد؛ این دوره همچنین با نام دوره توکوگاوا نیز شناخته می‌شود.

۲- شوگون (Shogun) عنوان حاکمان نظامی ژاپن طی بخش عمده دوره‌ای بین ۱۱۸۵ تا ۱۸۶۸ میلادی؛ با این که آن‌ها به طور اسمی از سوی امپراتور گماشته می‌شدند، اما معمولاً حاکمان واقعی کشور بودند.