جاودانگی و آزادگی مفهوم مستتر در زیراندازهای ایرانشَهر

درخت در فرهنگ ایرانی دیرزمانی است که جایگاه درخوری دارد. سفال‌ها، سنگ کنده‌ها، پارچه‌ها و البته زیراندازها همه نشانه‌هایی از درخت بر تارک خود دارند؛ گاه نمادین و گاه اسطوره وَش.

درخت در شکل عام آن که نشان از یک گیاه است در زیراندازهای ایران بسیار دیده می‌شود، اما درخت در شکل خاص خود گویی نقش یکتای ازلی و ابدی است؛ گاه صدرالمنتهی خوانده‌اند و گاه هزار تخمه، گاه طوبی و گاه هوم.

نقش بنیانی قالی‌هایِ درختی عمدتاً یک یا چند درخت با شاخه و برگ بسیار است و در قالی‌های یک سویه چه به صورت درخت و چه به صورت جای گرفته در گلدان نقش می‌شود.

نقش درخت در شکل عام خود فرانمایی تمنای سرسبزی و شرایط نکویی کشت و زرع در قالی‌های ایرانی است که با نقوش پرندگان، جانواران، گل و برگ و حوض آب و ماهی بر پَهنه فرش ایرانی نقش می‌بندد و باغ و بوستانی طَرب انگیز می‌سازد. همان آرزوی دیرینه ایرانیان؛ باغِ بهشت!

درخت اما در شکل خاص، مفاهیم دیگری را در پسِ خود نهان دارد از جمله: جاودانگی، آزادگی، یکتایی، سودمندی برای همگان، به آسمان پرکشیدن و آن جهانی بودن. این مفاهیم گاه با نقوش و نشانه‌های اسطوره‌ای مثل سیمرغ و اژدها و جانواران بالدار و .. در هم می‌آمیزد.

فهم ایرانیان (ایرانشهر) از درخت در گذر روزگار دگرگونی نداشته چه آنکه آموخته نخست ایرانیان از نیکو ترین‌ها بوده و تا امروز آن مفهوم پابرجا مانده است.

نقش اندازی بر روی زیرانداز تنها یک دلیل داشته و آن اینکه ایرانیان خانه و سرپناه خود را با سرزمین خود همسان می‌پنداشتند، از این رو تمام تَمناها و آرزوهایشان را بر رویِ زیر انداز می‌بافتند تا آن را برای همگان تعمیم دهند. بر این اساس ایرانیان آن آرزوی جاودانگی، به آسمان بَر شدن و … را بر روی زیرانداز نقش می‌کردند تا هَمگان بهره ببرند.