رجشمار فرش چیست؟

سید جلال الدین بصام – کورش ذاکری فرد

• رجشمار فرش چیست؟
برای بیان ظرافت منسوجات دو بعدی، یعنی منسوجاتی که فقط دارای تار و پود هستند، از تعداد تار یا پود در واحد طول ( مثلا تعداد تار در سانتیمتر) استفاده می شود. در فرش دستباف به دلیل داشتن گره، یک منسوج سه بعدی تشکیل شده است. برای بیان ظرافت فرش دستباف از «رجشمار» استفاده می شود که عبارت است از تعداد گره بافته شده در عرض فرش فرش در واحد طول معین. با توجه به سنتی بودن فرش دستباف، روش های مختلفی برای این معیار ظرافت وجود دارد که بسته به مناطق مختلف متغیر است.

• گر ه ذرعی:
متداول ترین واحد طول، در ایران در قرون گذشته «ذرع» بوده است. «ذرع» عبارت است از فاصله بین نوک بینی تا نوک انگشت وسط دست راست هنگامی که دست کاملا به سمت بیرون کشیده شده باشد.
شاید بسیاری از شما اندازه گیری طول پارچه توسط افراد قدیمی را به این شکل دیده باشید. این فاصله در منطقه اصفهان معادل ۱۰۴ سانتیمتر و در منطقه تبریز معادل ۱۱۲ سانتیمتر است. به یک چهارم ذرع «چارک» گفته می شود. «گره ذرعی» نیز یک چهارم چارک است.
به این ترتیب در منطقه اصفهان، و به تبع آن کل مناطق فارسی باف، گره ذرعی معادل ۶٫۵ سانتیمتر و در منطقه تبریز، و به تبع آن مناطق ترکی باف، گره ذرعی معادل ۷ سانتیمتر است.

• رجشمار
برای تعیین رجشمار باید تعداد گره در عرض فرش را از پشت فرش بشماریم.
در فرش های تبریز و ترکی باف رجشمار عبارت است از تعداد گره در ۷ سانتیمتر عرض فرش.
مثلا وقتی می گوییم رجشمار فرش ۵۰ است، منظور این است که در ۷ سانتیمتر عرض فرش ۵۰ گره بافته شده است. از آنجا که گره فرش بر روی دو نخ تار بسته می شود، بنابراین در ۷ سانتیمتر عرض فرش ۱۰۰نخ تار وجود دارد.
در فرش های فارسی باف مانند فرش کاشان، رجشمار عبارت است از تعداد گره در ۶٫۵ سانتیمتر عرض فرش. مثلا وقتی که می گوییم رجشمار فرش ۵۰ است، منظور این است که در ۶٫۵ سانتیمتر عرض فرش تعداد ۵۰ گره بافته شده است.
با توجه به توضیح بالا مشاهده می شود که دو فرش تبریز و کاشان که دارای رجشمار یکسان هستند، فرش کاشان ظریفتر می باشد. زیرا با محاسبه تعداد گره در یک متر عرض فرش متوجه می شویم که فرش تبریز دارای ۷۱۴گره و فرش کاشان دارای ۷۶۹ گره است.

• تراکم گره
رجشمار رابطه مستقیمی با ظرافت ندارد. به این معنی که با افزایش رجشمار ظرافت فرش خیلی بیشتر اضافه می شود. برای این منظور در برخی کشور ‌‌‌ها از «تراکم» برای بیان ظرافت فرش استفاده می شود. «تراکم» به معنی تعداد گره در واحد سطح مانند اینچ مربع، دسیمتر مربع و متر مربع است.مثلا وقتی می گوییم رجشمار فرش ۵۰ است، منظور این است که در ۷ سانتیمتر عرض فرش ۵۰ گره بافته شده است. از آنجا که گره فرش بر روی دو نخ تار بسته می شود، بنابراین در ۷ سانتیمتر عرض فرش ۱۰۰نخ تار وجود دارد.

• اصطلاحات متداول رجشمار در فرش دستباف ایران
در مناطق مختلف ایران اصطلاحات و روش های متداولی برای رجشمار وجود دارد. در زیر به تعدادی از آنها اشاره می شود.
• ۶ لا و ۹ لا :
این اصطلاح در نایین متداول است. منظور تعداد لای نخ پنبه است که در تار فرش استفاده می شود.
هر قدر تعداد لای نخ کمتر باشد، بدیهی است که نخ تار ظریفتر شده و طبیعتا فرش ظریفتر می شود. معمولا فرش ۶لا معادل رجشمار ۶۰است و فرش ۹ لا معادل رجشمار ۵۰است. این معیار در شرکت سهامی فرش ایران همواره رعایت می شود. فرش ۴ لا و ۱۲ لا نیز بافته می شود که اولی معادل رجشمار ۷۵ و دومی معادل رجشمار ۳۰ است.
• ۱۰۰ تایی:
این اصطلاح در فرش اصفهان متداول است و منظور تعداد ۱۰۰ تایی گره در تمام عرض فرش است.
گاهی اوقات از اصطلاح «خفت» استفاده می شود و منظور تعداد گره در تمام عرض فرش است. مثلا وقتی گفته می شود ۲۰ تا ۱۰۰ تایی( یا ۲۰۰۰ خفت) در فرش ۶ متری، یعنی در ۲ متر عرض فرش تعداد ۲۰۰۰ گره وجود دارد. این فرش بنابراین معادل فرش ۶۵ رج است.
• خونه:
این اصطلاح در کاشان متداول است.
هر «خونه» دارای ۱۰ گره است و در این اصطلاح منظور تعداد «خونه» در نصف عرض فرش است. مثلا فرش ۴۶ خونه ۶ متری، دارای ۴۶۰ گره در یک متر عرض فرش است.
بنابراین این فرش معادل ۳۰ رج است.
• تون:
این اصطلاح در یزد متداول است. در این روش تعداد تون به تعداد نخ تار گفته می شود که در نصف عرض فرش کشیده می شوند و به این ترتیب در نصف عرض فرش معادل نصف عدد تون گره بافته خواهد شد. مثلا «فرش ۸۴۰ تون» شش متری دارای ۴۲۰ گره در یک متر عرض فرش است. بنابراین این فرش معادل ۲۸ رج است.
• جفت:
این اصطلاح در فرش کرمان متداول است و منظور تعداد جفت تار (یا تعداد گره) در دو گره ذرعی یا ۱۴ سانتیمتر است. مثلا فرش ۱۰۰جفت دارای ۱۰۰ جفت تار ( یا ۱۰۰ گره) در ۱۴ سانتیمتر است. بنابراین، این فرش معادل ۲۸ رج است.

در شرکت سهامی فرش ایران رجشمار با ضرب دو عدد نمایش داده می شود (مثلا ۷۵*۷۵) و منظور تعداد اشاره شده در ۱۰ سامتیمتر عرض و ۱۰ سانتیمتر طول فرش است. مثلا فرش ۷۵ جفت (یا۷۵*۷۵) یعنی در ۱۰ سانتیمتر عرض فرش ۷۵ گره و در ۱۰ سانتیمتر طول فرش نیز ۷۵ گره وجود دارد. بنابراین این فرش معادل ۵۰ رج است.

• تفاوت رجشمار فرش دستباف با تراکم فرش ماشینی
در فرش ماشینی از اصطلاح ۳۵۰ شانه، ۵۰۰ شانه و ۷۰۰ شانه استفاده می شود. منظور از شانه، شانه ماشین بافندگی است و عددی که در جلوی این اصطلاح گفته می شود منظور تعداد دندانه در یک متر است.
از هر دندانه شانه ماشین بافندگی دو نخ تار عبور می کند و به این ترتیب بازای هر شانه ماشین بافندگی، یک گره در فرش بافته می شود. به این ترتیب فرش ۵۰۰ شانه دارای ۵۰۰ گره در یک متر عرض فرش است و می توان تراکم آن را معادل فرش دستباف ۳۲ رج دانست. البته باید توجه داشت که در تولید فرش ماشینی از گره «U» یا «بی گره» استفاده می شود.