فرش‌های یک کلاس متفاوت

قالی‌های باشکوه ایرانی، با خلاقیت‌های جذاب توانایی تبدیل فضای داخلی را به چیزی تقریبا جادویی دارند. گرچه، نام‌های کمی از استادکارانش که آثاری با کیفیتی فراتر از معمولی دارند باقی است؛ اما چه چیزی قالیباف را به استاد واقعی تبدیل می کند؟

بافندگان فرش‌های روستایی و عشایری، هنر خود را از انتقال سنت‌های شفاهی و از نسلی به نسل دیگر آموختند. بسیاری از این قالیبافان هرگز نمی‌توانستند بخوانند یا بنویسند. با این حال، آثار آنها به دلیل رویکرد هنر عامیانه، سادگی الگوها و جذابیت هنری که در خود دارند، تحسین برانگیز است. در مقابل، فرش‌هایی که در شهرها بوجود می‌آیند به احتمال زیاد توسط افرادی بافته شده‌اند که سواد خواندن و نوشتن دارند. این بافندگان ممکن است برای آموختن و تکمیل مهارت قالیبافی خود، در یک مدرسه رسمی شرکت کرده باشند.

گاهی در میان قالی‌هایی که در مراکز بافندگی از جمله در تبریز، اصفهان یا کرمان بافته شده‌اند، قالی‌های امضا شده‌ای پیدا می‌شود. این قالی‌ها با نام بافنده یا گاهی ممکن است نام خانواده بافنده امضا شوند. بسیاری از اوقات، طرح‌های این فرش‌ها نشان‌دهنده مکتب خاصی از اندیشه هنری هستند و در اکثر موارد، طرح‌های متنوع ‌آنها همچنان به مجموعه‌ای از استانداردها پایبند هستند.

قبلیبعدی

فرش‌هایی که در محیط‌های روستایی و شهری بافته می‌شوند، دارای ویژگی‌هایی هستند که به آن‌ها شخصیت منحصربه‌فردی می‌دهد. با این حال، گاهی اوقات با فرشی روبرو می‌شویم که به عنوان یک نمونه خاص خودنمایی می‌کند و رنگ و طرح این قبیل فرش‌ها، به گونه‌ای مسحور‌کننده در کنار هم قرار گرفته‌اند و کیفیتی تقریباً عالی دارند. اینها آثار استادان بافنده است که هنرمندان واقعی حرفه خود هستند. به راحتی می‌توان قالیبافان استادکار را با نقاشان چیره دست رنسانس ایتالیایی مانند لئوناردو داوینچی، میکل آنژ یا ساندرو بوتیچلی مقایسه کرد.

چه چیزی یک «قالیباف معمولی» را «استاد» می‌کند؟

برای پاسخ به این سؤال بررسی دو پرسش ضروری، مهم است:

1. اولین مورد این است که چه چیزی یک فرش با کیفیت/خوب را می‌سازد؟
2. مورد دیگر این است که چه چیزی یک اثر هنری اصیل را تشکیل می‌دهد؟

اولین نکته‌ی مهم اجرای کار است

• کار استاد بافنده بی‌عیب و نقص است.

• آثار آنها ترکیبی از مواداولیه با کیفیت بالا، تکنیک‌های رنگرزی فرش، طراحی هنرمندانه و ترکیب رنگ‌های‌ فوق العاده است.

• گرچه همیشه اینطور نیست، اما یکی از جنبه‌های فرش بافته شده توسط استادکاران بافندگی، تمایل به سطح بالایی از جزئیات در داخل نقوش است. این امر با بافت فرش‌هایی که تعداد گره بالایی دارند انجام می‌شود. این بدان معنی است که تراکم گره‌های بیشتر و رجشمار بالاتری در این فرش وجود دارد. دوم اینکه تار و پود مورد استفاده در این فرش‌های ریز بافت، باید به اندازه کافی نازک انتخاب شوند تا این ساختار امکان آن را داشته باشد تا جزئیات طرح‌ ها را در خود جای دهد. این کار نیز به بافندگان بسیار ماهر نیاز دارد.

درک این نکته نیز مهم است که یک استاد بافنده، تمام فرآیند را به تنهایی انجام نمی‌دهد. آنها اغلب طراح نقش، انتخاب کننده رنگ‌ها، ناظر و کنترل کننده کیفیت هستند؛ اما پس از آن باید تیمی از ریسندگان، رنگرزان و قالیبافان ماهر و … را برای اجرای طرح گرد هم بیاورند. اغلب، این فرش‌ها به‌طور سفارشی توسط مشتریان ثروتمندتر یا گاهی اوقات نهادهای عمومی سفارش داده می‌شوند.

کارهای استادبافان اغلب، اما نه همیشه در مقیاس بزرگ بافته می‌شوند. آنها اغلب برای یک خانه معمولی طراحی نشده‌اند، اما قرار است در یک ساختمان عمومی، کاخ، مکان مذهبی یا در یک ملک ویژه نمایش داده شوند.

قبلیبعدی

تکمیل کارهای استادبافان به دلیل تعداد گره‌های زیاد، اغلب سال‌ها طول می‌کشد. این شاهکارها آثاری فداکارانه و به معنای واقعی، پرشور و هنری هستند. تا جایی که وقتی بافت این فرش‌ها تمام می‌شود، بافندگان‌شان با افتخار نام خود را روی آن‌ها امضا می‌کنند. اگرچه همیشه اینطور نیست، اما چنانچه به طور اتفاقی فرشی دارای امضا یافتید، می‌تواند به پیدا کردن اثر قابل توجهی اشاره کند.

استاد بافندگان، به ندرت دستان واقعی صنعتگری بودند که آثار را خلق می‌کردند، بلکه آنها با دانش و مهارت خود برای رسیدن به اثری نفیس، بر کار صنعتگران در حین تولید کار نظارت دقیق داشتند. برخی از این فرش‌ها بسیار بزرگ هستند و بافتن آن برای یک نفر زمان زیادی می‌برد. این قبیل فرش‌ها توسط تیمی از قالیبافان بافته می‌شدند که تمام روز (گاهی اوقات حتی شبانه روز در شیفت‌های متعدد) به عنوان حرفه خود کار می‌کردند. استادبافان تیم خود را با دقت انتخاب کردند و کار آنها را در طول فرآیند، از نزدیک زیر نظر داشتند.

توانایی خلق آثار شاهکار به طور تصادفی اتفاق نیفتاد و آنها مجبور شدند سال‌های سخت آموزش را پشت سر بگذارند. یکی از اشکال آموزش، آموزش رسمی زیر نظر والدین، آشنایان و بستگان آنها بود که در این حرفه شناخته شده بودند. دومی این بود که در موسسه‌ای توسط استادان این رشته تحصیل می‌کردند. از جمله این مدارس «هنرهای زیبا» و «صنایع مستظرفه» در تهران، مدرسه ارک در تبریز و «هنرهای زیبا» در اصفهان بودند. سال‌ها تحصیل و آموزش در یک محیط رسمی چیزی است که استادان را از صنعتگران جدا می‌کند. هنر قالی‌بافی حوزه‌ای است که در آن طراحان و صنعتگران گرد هم می‌آیند تا اثری را بوجود بیاورند که به‌عنوان هنری نفیس خودنمایی می‌کند و نمونه‌ای باشکوه از وضعیت هنر در زمان خلق آن است.

هیچ دویی شبیه هم نیستند، همانطور که دو تابلوی مونالیزا یا کلیسای سیستین وجود ندارد. ممکن است شخصی کار مشابهی تولید کند، اما تنها یک قطعه اصلی وجود دارد. همین امر را می توان در مورد آثار استادکاران نیز گفت.

بافندگان چیره دست نام آشنایی ازجمله: محتشم کاشانی، حاجی جلیلی تبریز و حسین کرمانی، تعدادی از مرغوب‌ترین قالی‌های آنتیک شناخته شده‌ی ایران را خلق کرده‌اند. دیگر فرش‌ها نه به خاطر بافنده‌ای که آنها را بافته است، بلکه به خاطر شرکتی که بافت آنها را سفارش داده است، شناخته شده‌اند. یکی از این نمونه‌ها  شرکت فرش زیگلر و شرکا است که سفارش بافت فرش‌های باکیفیت از منطقه اراک ایران را برای ذائقه غربی‌ها داده است. این قطعات ارزشمند، به دلیل کیفیت بافت، طراحی تزئینی و رنگ‌هایی که از ترکیب‌بندی‌های سنتی ایرانی دور شده‌اند، ممتاز هستند.

فائزه قادری
کارشناس ارشد فرش دستباف