چرا فرش‌های شرقی از چشم اروپاییان افتاد؟

فرش‌های اروپایی جدید تقلید و الهامی ساده از نقوش به‌کاررفته در معماری باروک نبودند بلکه طراحان داخلی گامی بلند برداشتند و عیناً آذین‌های دیواری و سقف را بر فرش پیاده کرده و بافتند؛ کاری بسیار دشوار برای اروپاییانی که سابقه و تجربه کمی در فرش‌بافی داشتند اما در نقاشی و طراحی تزیینات وابسته به معماری بسیار مهارت داشتند. این نکته را نیز از شرقیان آموخته بودند که برای کف مسجد یا کاخ، فرشی می‌بافتند که طرح و نقش آن مشابه زیر گنبد یا سقف آن بنا بود. به‌هرروی سبک باروک که کل اروپا را فراگرفت و پس از آن روکوکو، نمایانگر قدرت و شکوهی بود که اروپا مایل بود با آن شناخته شود و البته با پیشرفت‌های نظامی و خیز بلند اقتصاد اروپا در آن دوره نیز همخوانی داشت.

در فرانسه دو کارخانه ساوونری و آبوسون و در انگلستان دو کارخانه اکسمینستر و ویلتون بسیار گسترش یافتند و فرش‌های آنها بازارهای اروپایی را فراگرفت اما این تصور که مردم اروپا علاقه خود را به فرهنگ و مظاهر شرقی کاملاً از دست دادند درست نیست. در دوره باروک که دلبستگی به فرش‌های شرقی فروکش کرده بود جریانی در سلیقه عمومی و هنری اروپا در حال پا گرفتن بود که امروز آن را تُرک‌گرایی (Turquerie) می‌نامیم. مراودات تجاری و فرهنگی اروپا با عثمانیان سبب شده بود که مردم اروپا با سبک زندگی و سلیقه زیباشناختی شرق به‌ویژه مردمان آناتولی آشنا و شیفته آن شوند. ترک‌گرایی مُد و اسلوبی بود که بر پایه تقلید از مظاهر هنر و فرهنگ تُرکی-عثمانی در اروپای غربی در قرون شانزدهم تا هجدهم به‌ویژه در فرانسه رواج یافت. این اسلوب تأثیری ژرف بر دکوراسیون، نقاشی و موسیقی غربی گذاشت چنان که در اروپای قرن هجدهم پوشیدن لباس ترکی، کشیدن تنباکوی ترکی با چپق ترکی رواج یافت و همراه داشتن ساعت تزئین‌شده به سبک ترکی نشانه تعلق به طبقه اجتماعی بالا بود.

چگونگی شکل‌گیری سبک و مد شرقی در اروپا بسیار شگفت‌انگیز است اما شگفت‌تر آن است که چرا این سبک، فرش را در بر نمی‌گرفت. شاید این نکته از عجیب‌ترین پرسش‌های تاریخ فرش و پاسخ به آن دشوار باشد. بااین‌همه ترک‌گرایی، دکوراسیون، پوشاک، پارچه و طراحی و تزیین ظروف چینی را پوشش می‌داد و در اصطلاح امروز نشانه‌ای از «شیک بودن» به شمار می‌رفت. اما اروپا چگونه دلبسته فرهنگ عثمانی شد؟

تا حدود ۱۶۵۰ میلادی امپراتوری عثمانی ترسناک‌ترین همسایه اروپا بود که با رشدی شگفت‌انگیز بخش بزرگی از اروپای شرقی از جمله یونان و بخشی گسترده از شمال آفریقا را ضمیمه خاک خود کرده بود. اما اندک‌اندک عثمانیان و به‌ویژه پس از جنگ وین که عواقب ناخوشایندی برای آنان به بار آورد از پیشروی بیشتر در اروپا منصرف شدند. گرچه بخشی از اروپای شرقی دو سده دیگر نیز زیر نفوذ امپراتوری عثمانی ماند اما ترس از عثمانیان فروکش کرد و فرهنگ شرقی با همه راز و رمزهایش آرام‌آرام در اروپای غربی نفوذ کرد. اکنون اروپاییان با دشمنی روبرو بودند که دیگر از او نمی‌ترسیدند پس به فرهنگ و هنر عثمانیان علاقه‌مند شدند. حتی عادت نوشیدن قهوه هم که از استانبول به ونیز رسیده بود در سراسر اروپا گسترش یافت.

گرداوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز