چهره‌‌‌بافی؛ هنر مردمی

سال ۲۰۱۲ میلادی، پیرزنی ساده‌دل به نام سیسیلیا هیمِنِز اهل روستای بورخا در حوالی شهر ساراگوزای اسپانیا، خیرخواهانه تصمیم گرفت دیوارنگاره کلیسای روستا با نام «اینک انسان: مسیح با تاج خار» را مرمت کند. این اثر را نقاش گمنام اسپانیایی الیاس گارسیا مارتینز (۱۸۵۸-۱۹۳۴) در سال ۱۹۳۰ نقاشی کرده بود.

هیمنز چیزی از نقاشی نمی‌دانست و با تکنیک‌های چهره‌پردازی هم آشنا نبود؛ بنابراین کوشش او چنان که می‌توانید حدس بزنید اصلاً خوب از آب در نیامد و چهره مسیح نابود شد. از آن زمان تاکنون این ترمیم ناشیانه بارها سبب خنده مردم شده و حتی شهرتش از نقاشی اصلی هم بیشتر است. برخی از کاربران فضای مجازی هم نام این نقاشی را از «اینک انسان» به «اینک میمون» تغییر داده‌اند؛ بااین‌همه هیچ‌کس در نیت خیر و باور عمیق خانم هیمنز شک ندارد.

شاید شما هم بارها دیده باشید که در فضای مجازی چهره‌بافی‌هایی مانند تصاویر زیر که مشاهده می‌کنید، سبب تمسخر کاربران شده‌ است. این واکنش‌ها تا حدی مانند واکنش‌ها به کوشش خانم هیمنز برای مرمت چهره مسیح است.

‏فرش‌بافی شاید مردمی‌ترین هنر ایران باشد و این چهره‌بافی‌ها نیز جلوه‌ای از این هنر مردمی هستند. بافندگان، این فرش‌های کوچک را از سر ارادت به شخصی که چهره‌اش را بافته‌اند و بر پایه باورهای عمیق خود و عموماً از باقی‌مانده خامه‌ها می‌بافند.

این فرش‌ها برای فروش یا نمایش عمومی بافته نشده‌اند؛ بلکه از گذشته تا امروز در کنج خانه بافندگان و بنا به باورهای آنان قرار بوده است که برکت، معنویت یا تعلق خاطر و یادی مدام را برای صاحبان خانه به ارمغان آوردند. این چهره‌بافی‌ها را اگر با معیارهای هنر مردمی داوری کنیم نیکوتر است تا با استانداردهای جریان اصلی هنر و هنجارهایی که در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود.

داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز