نگاهی به کارنامه‌ی پرویز تناولی در عرصه‌ی فرش

تورج ژوله

نام پرویز تناولی را به دلیل نگاه متفاوتش به هنرهای مختلف بومی و سنتی ایران و همچنین تآلیف کتب و مقاله‌های متعدد در این زمینه، در محافل ملی و بین‌المللی بسیار شنیده‌ایم. پرویز تناولی متولد ۳ فروردین ۱۳۱۶ در تهران است که اولین فعالیت هنری خود را در ۱۰ سالگی با آموختن ویلن زیر نظر استاد بزرگی همچون ابوالحسن صبا آغاز کرد. علاقه او به نقاشی باعث شد تا در سال‌های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۸ در کلاس‌های آزاد نقاشی هنرستان کمال‌الملک نزد استاد حسین شیخ آموزش ببیند. اما ثبت نام در هنرستان هنرهای زیبای تهران در رشته مجسمه‌سازی را می‌توان ورود تحول ساز و جدی او به عرصه هنر دانست. سه سال تحصیل در این هنرستان، تحولی بزرگ در زندگی هنری پرویز تناولی به وجود آورد؛ تحولی که سرآغاز جنبشی مستقل و بزرگ در عرصه ملی بود و نام او را در میان هنرمندان معاصر و بین‌المللی در جهان جاودانه ساخت. طی سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۵ آثار متعدد و نوگرایانه‌ی او در مجسمه سازی و نقاشی با موضوع «هیچ» و «دیوارهای ایران» نگاه بسیاری از منتقدان و هنردوستان را در جهان متوجه خود کرد.

تناولی و فرش ایران

نگاه خاص و نافذ پرویز تناولی از بدو ورود او به عرصه هنر به طور خاص متوجه هنر بافندگی ایران و به خصوص دست‌بافت‌های عشایری و روستایی ایران بود. سفرهای متعدد او به صدها روستا در نقاط مختلف ایران و همچنین تجربه زندگی با عشایر فارس، بختیاری، شاهسون، کرد و … نشان از علاقه‌ی او به این گروه از مردم ایران و هنر بافندگی آنان بوده است.

علاقه‌ی تمام نشدنی‌اش به هنر بافندگی اساس تصمیم به معرفی بافته‌های عشایری و روستایی ایران و زنده نگه داشتن نام، هنر و فرهنگ بافندگی آنان شد. تآلیف ده‌ها مقاله و کتاب در مورد انواع بافته‌های عشایری و روستایی ایران، به مثابه‌ی دایره‌المعارف بزرگی در زمینه بافته‌های عشایری و روستایی ایران به شمار می‌رود.

اولین رویدادی که پرویز تناولی در آن فرش را به نمایش گذاشت، در گالری «بورگز» در آبان ۱۳۴۴، در تهران بود. این نمایشگاه، مجموعه‌ای از نقاشی‌ها، مجسمه‌ها و اشیای مختلف و حتی متضاد بود که ترکیب رنگ‌های تند و بعضاً ناسازگار داشت. قطعات خوشنویسی، ظروف مسی، پلاستیکی، لامپ فلورسنت و بالاخره قطعاتی از فرش در این نمایشگاه به چشم می‌خورد؛ عشق تناولی به فرش ایران با تآسیس انجمن دوستداران فرش ایران در سال ۱۳۵۲ با هدف حفظ سنت‌ها و حمایت از فرش ایرانی آشکارتر شد. اولین جلسه این انجمن در منزل پرویز تناولی و با شرکت پنج عضو برگزار شد.

تعدادی از کتاب‌های پرویز تناولی

«منیر فرمانفرمائیان» نقاش و گرافیست، «ابوالبشر فرمانفرمائیان» همسر منیر فرمانفرمائیان و پسر عبدالحسین میرزافرمانفرما، «جنی هاسگو» نویسنده و پژوهشگر فرش‌های عشایری، «آمادئو فرانکیس»، سرکنسول سفارت ایتالیا در ایران و «جان ورتیم» مجموعه‌دار و متخصص فرش‌های عشایری، اعضای این انجمن بودند و در سال دوم دکتر «سیروس پرهام» نیز به آنان ملحق شد. در سال ۱۳۵۳ اولین نمایشگاه فرش پرویز تناولی با نام قالیچه‌های شیری فارس در موزه منسوجات واشنگتن افتتاح شد و در دی و بهمن همان سال کتاب Lion Rugs from Fars به عنوان کاتالوگ همان نمایشگاه به قلم او توسط موسسه «اسمیت سونین» منتشر شد.

این نمایشگاه به منزله پیامی بود که نشان می‌داد در آینده از فرش ایران بیشتر خواهیم شنید. تناولی در عرصه فرش به طراحی و بافت قالی هم پرداخت اما آن را راهی سخت دریافت چنان‌که خود می‌گوید:

از زمانی که پا به دنیای فرش گذاشتم، فکر داشتن سهمی از آن باعث شد اقدام به تهیه‌ی طرح‌های مناسب برای فرش کنم. اما پس از چندی دریافتم راه سختی را در پیش گرفته‌ام. اصول محکم و جاافتاده‌ی فرش ایران با قدمت چندهزار ساله‌اش، آن را به صورت هنری ویژه و متمایز از دیگر هنرها درآورده است. به همین جهت دخل و تصرف‌های نامعقول را نمی‌پذیرد. البته این به آن معنا نیست که فرش ایران هنری منجمد و غیر قابل انعطاف است. نگاهی گذرا به دوره‌های مختلف فرش‌بافی نشان از تحولات زنده و مستدام آن دارد. اما این تحولات همیشه همگون و هماهنگ با دنیای بهشت‌گونه‌ی فرش بوده است …

نگاهی به روند فعالیت‌های هنری پرویز تناولی، موید دوره‌ی جدید زندگی تخصصی او با گرایش به قالی‌های شیری و سایر بافته‌های عشایری و روستایی ایران است.

اهدای بافته‌های عشایری

صبح یکی از روزهای بهمن‌ماه ۱۳۹۸ پیامی صوتی از پرویز تناولی دریافت کردم مبنی بر اهدای تمامی بافته‌های عشایری و روستایی مجموعه‌ی خود به وزارت میراث فرهنگی که حاصل بیش از ۵۰ سال فعالیت وی بود. تناولی در نظر داشت با ساخت موزه‌ای اختصاصی، گنجینه‌ای برای تمام نسل‌ها برجای بگذارد. مدتی بعد گفت‌وگو برای انعقاد تفاهم‌نامه‌ای برای این اهدای بزرگ آغاز شد. تا جایی که می‌دانم چنین اهدایی با این تعداد، نه تنها با موضوع دست‌بافت‌ها، بلکه در سایر آثار هنری در تاریخ موزه‌ها و در میان مجموعه‌داران جهان بی‌سابقه بوده است. و می‌توان آن را بزرگترین اهدای هنری توسط یک مجموعه‌دار در جهان دانست. سرانجام در ۱۹ آبان سال ۱۳۹۹ تفاهم‌نامه‌ی این کار بین پرویز تناولی و دکتر محمدحسن طالبیان، معاونت وزارت میراث فرهنگی، به امضا رسید. طبق آن تفاهم نامه ۱۴۰۸ بافته عشایری و روستایی از سوی پرویز تناولی اهدا شد.

بر اساس مفاد این تفاهم‌نامه، مقرر شد تا وزارت میراث فرهنگی موزه‌ای مستقل و اختصاصی به نام موزه پرویز تناولی تآسیس کند تا کل ۱۴۰۸ بافته‌ی اهدایی برای همیشه در آنجا نگهداری و به نمایش گذاشته شود. مدتی کوتاه پس از امضای تفاهم‌نامه، وزارت میراث فرهنگی خانه‌ای قدیمی در شیراز را که تاریخ ساخت آن به اوایل دوره پهلوی باز می‌گردد برای تآسیس موزه‌ی پرویز تناولی انتخاب کرد.

اهمیت مجموعه اهدایی پرویز تناولی به جهت تنوع و کاربردهای متنوعی که این بافته‌ها در زندگی عشایر و روستاییان دارند، به‌قدری‌ست که نمی‌توان آن را فقط یک اهدای بزرگ نام گذارد. در واقع با این اهدا، بخش مهمی از فرهنگ، هنر، آداب‌ورسوم و تاریخ عشایر و روستانشینان ایران در قالب ۱۴۰۸ بافته مورد توجه قرار خواهد گرفت که از نگاه مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی بسیار حائز اهمیت است. از آنجا که سنت بافت برخی از این بافته‌ها به طور کامل فراموش شده و یا در حال فراموشی‌ست کمک مهمی به پژوهشگران، به ویژه دانشجویان رشته‌ی فرش در ایران خواهد کرد. اگرچه نام پرویز تناولی در تاریخ هنر معاصر ایران ثبت شده است، اما این اهدای بزرگ و تآسیس موزه‌ای به نام او در جاودانگی و درخشش نام او در تاریخ هنر ایران کمک بزرگی خواهد کرد.

برای مطالعه متن کامل این یادداشت شماره ۱۶ مجله انگاه، صفحات ۲۶ تا ۳۳ را ببینید

طراح پرتره پرویز تناولی: علی خسروی