نگاهی به «پازیریک»؛ نخستین مجله بین‌المللی فرش جهان

یافته شدن قالی پازیریک بزنگاه مهمی در تاریخ فرش جهان بود. ازاین‌رو زمانی که «ورنر گراتز» بیست سال پس از یافتن این قالی، سودای انتشار نخستین مجله بین‌المللی فرش را در سر می‌پرورد، پازیریک تنها نامی بود که به آن می‌اندیشید.

روی جلد مجله پازیریک

گراتز مجله «پازیریک» را در سال ۱۹۶۸ در بروکسل و به زبان انگلیسی منتشر کرد. گرچه در شماره نخست این نشریه از بزرگانی چون آرتُر آپِم پوپ (تاریخ‌نگار هنر)، ادریس‌شاه (عارف و نویسنده) و سیاوش آزادی (پژوهشگر فرش) مقالاتی منتشر شده بود اما عمر «پازیریک» کوتاه بود و بیش از یک شماره دوام نیاورد.

همچنین در این مجله عکسی از اتاق نشیمن خانه «ادموند دی اونگر» منتشر شده است که برای پژوهشگران فرش اطلاعات ارزشمندی را آشکار می‌کند. دی اونگر مجموعه‌دار شهیر هنر اسلامی و بنیان‌گذار مجموعه کی‌یر بود. او درباره علاقه‌اش به فرش می‌نویسد:

«علاقه من به هنر اسلامی با فرش آغاز شد. نخستین‌بار شش‌ساله بودم که پدرم گفت نباید بر فرش‌ها پا بگذارم… پدرم که دریافته بود مانند خودش به فرش علاقه‌مندم مرا به موزه‌ها می‌برد؛ تا اینکه اندک‌اندک خرید فرش را آغاز کردیم. کار به آنجا رسید که در برخی اتاق‌های خانه سه فرش روی هم انداخته بودیم».

مجموعه فرش دی اونگر از برجسته‌ترین مجموعه‌های خصوصی فرش‌های شرقی است که در آن تعداد زیادی فرش‌های صفوی ایرانی و عثمانی (هولباین، لوتو، اوشاک، ترانسیلوانیا) و هندو مغولی وجود دارد که دسته‌بندی کردن آن‌‌ها دشوار است.

اتاق نشیمن خانه ادموند دی اونگر

فرش پولونیزی مجموعه کی‌یر

فرش پولونیزی موزه برلین

فرش ترنج‌دار، محفوظ در مجموعه کی‌یر

در تصاویر بالا فرشی پولونیزی به دیوار آویزان و کف اتاق نیز یک فرش ترنج‌دار صفوی گسترده است. این فرش پولونیزی که تا پیش از انتشار شماره نخست پازیریک اطلاعی از آن موجود نبود، اکنون در مجموعه کی‌یر محفوظ است. جفت آن نیز هم‌اکنون در موزه برلین نگه‌داری می‌شود و هدیه‌ای بوده است از سوی شاهزاده لیختن‌اشتاین به ویلهلم فون‌بوده (پژوهشگر فرش و بنیان‌گذار موزه برلین).

فرش ترنج‌دار موجود در عکس نیز اکنون در مجموعه کی‌یر نگه‌داری و زیرمجموعه فرش‌های ترنج‌دار صفویِ شمال غرب ایران دسته‌بندی می‌شود. این فرش ازآن‌رو اهمیت دارد که تنها فرش موجود در جهان است که از نظر طرح، نقش و به‌ویژه رنگ نزدیکی بسیاری با فرش اردبیل (شیخ‌صفی) دارد؛ گرچه تردستی و ظرافتی که در نقشه فرش اردبیل می‌بینیم در این نمونه دیده نمی‌شود.

گرچه یک شماره از «پازیریک» بیشتر منتشر نشد اما همین یک شماره نشان داد که یک نوشته یا عکس تا چه اندازه می‌تواند ظرفیت‌های پژوهشی داشته باشد و بر آگاهی ما بیفزاید. ده سال پس از انتشار «پازیریک»، مجله «هالی» آغاز به کار کرد و جریان‌ساز شد؛ این نشریه هنوز هم منتشر می‌شود.