فرش تبریز، بزم ختایی‌ها

تاریخچه فرش تبریز

در قلب آذربایجان، شهر تبریز با کوله‌باری سنگین از عمری تجربه که به دوران مادها می‌رسد فعالیتی آرام و ثمربخش دارد. چهره تبریز حداقل در هزار سال گذشته بسیار روشن است. شهری پر احساس و هنر پرور با فرهنگی غنی و پربار، در تجلی دلفریب و خیره‌کننده فرش‌های تبریز.
این عقیده عمومیت دارد که تعداد زیادی از فرش‌های ترنج یا مدالیون صفوی در تبریز و آذربایجان بافته شده است. در زمان حکومت صفویان با ایجاد کارگاه‌های بزرگ قالی‌بافی، بافندگان طراز اول در این شهر گرد آمدند و به بافت فرش‌های بسیار نفیسی روی آوردند. تعدادی از مشهورترین و درخشان‌ترین قالی‌های نفیس و تاریخی ایران که در راس آن قالی مشهور و تاریخی اردبیل قرار دارد، در زمان شاه طهماسب بافته شدند. هر چند در این که فرش شیخ‌صفی یا شکارگاه و یا فرش‌های شناخته شده و تاریخی را مستقیماً منسوب به این شهر دانست تردید است، ولی تبریز دارای کتابخانه سلطنتی، خطاطان، نقاشان و تذهیب‌کاران برجسته بوده است و کارگاه‌های متمرکز قالیبافی در آن وجود داشته است. به دنبال رکود پس از عصر صفوی تبریز در اواخر قاجاریه از اولین شهرهایی است که تجارت فرش به طور گسترده در آن رواج می‌یابد و بازار پر رونقی برای کمپانی‌های اروپایی می‌شود.
در دوره قاجاریه تبریز به سرعت رشد می‌کند و به دلیل آن که بر دروازه ارتباطی شرق و غرب قرار دارد، صدور فرش ایران به عنوان کالای تجاری از راه آذربایجان و ترکیه به اروپا میسر می‌شود.

مشهورترین فرش جانمازی (تبریز)، مربوط به دوره صفوی و در موزه متروپولیتنِ نیویورک قرار دارد.

قالیچه قدیمی طرح تلفیقی گلدانی تبریز، بافته شده در قرن ۱۳ هجری قمری، موزه فرش ایران

ویژ‌گی‌های طرح و رنگ در فرش‌های تبریز

در طرح‌های فرش تبریز آن چه بیشتر به چشم می‌خورد رقص ختایی‌هایی است که در سرتاسر فرش خودنمایی می‌کنند.
طرح‌های قالی تبریز به دسته‌های گوناگونی نام‌گذاری می‌شوند؛ دسته‌ای به نام‌های طرح مستوفی (گل فرنگ)، نقش ماهی یا هراتی، اسلیمی ترنجدار، اسلیمی لچک و ترنج، گلدانی، میناخانی، طرح درختی، طرح تصویری، گنبد، طرح باغی یا گلستانی، طرح شکارگاه و… هستند. و دسته‌ای بر اساس نام طراح یا تولیدکننده مانند طرح قره باغی، سالاری، علیا، نامی، خطیبی نام‌گذاری می‌شوند که امروزه شهرت بسیاری در بازار فرش دارند. حاشیه اغلب قالی‌های تبریز «سماوری یا توسباقه‌ای» است که البته این حاشیه جزو ویژگی‌های اصلی نقش ماهی درهم یا هراتی خوانده می‌شود.
نوع رنگ‌ها در قالی‌های قدیم تبریز محدود و با تضاد زیاد بوده است مانند رنگ‌های لاکی در کنار سرمه‌ای در متن و حاشیه؛ اما امروزه در قالی تبریز محدودیت رنگ وجود ندارد و طراحان و نقاشان از رنگ‌های متنوع در آثارشان استفاده می‌کنند. همچنین از جلوه‌های جدید در رنگ فرش معاصر تبریز به کارگیری عمق و بُعد یا پرسپکتیو در این طرح دوبعدی است که شناسه‌ای خاص به فرش تبریز داده است. از ویژگی دیگر تعادل بین رنگ‌های سرد و گرم بوده که وجود این سایه و روشن‌ها در گل‌ها و متن حالتی برجسته به نقوش داده که این روش به طبیعی‌تر کردن گل‌ها و نزدیک شدن به سبک رئال (طبیعت‌گرایی) کمک کرده است. این نکته حائز اهمیت است که در شیوه رنگ‌گذاری نقاش تبریزی رنگ را به شیوه‌ی کدگذاری و شماره‌نویسی یا به اصطلاح مستوره‌ای بر روی نقشه مشخص می‌کند.
طراحان قدیمی تبریز نظیر رسام ارژنگی، میر مصور، خیابانی و امین افشار خالق کارهای بی‌نظیر و با ارزشی هستند که همواره می‌تواند الگویی برای طراحان جوان و تازه‌کار باشد. از طراحان و تولیدکندگان معاصر تبریز می‌توان به استادان احمد عماد، حبیب‌الله امین افشار، محمدتقی خیابانی، غلامحسین خیابانی، محمدحسین نجف‌زاده (بنام تبریزی)، محمدعلی قره‌باغی، استاد هدایت‌الله حمیدزاده ملقب به سالاری، جعفر پاکدست، ابراهیم پورنامی و… نام برد.

طرح لچک و ترنج گل فرنگ تبریز

نیمه دوم قرن سیزده هـ.ق. مجموعه خصوصی

قالی چهار فصل اثر استاد سید حسین میرمصور ارژنگی و بافنده آن استاد شیخ حسن حداد تبریزی است که در کارگاه «صنایع ایجادی»^۱ بافته شده است. در کتیبه بالا و پایین قالی غزلی در شش بیت آمده است که مطلع آن چنین است:

فرشی که زیر پای سلاطین عالم است***از یُمن خاک مقدم ایشان مکرم است

 ویژگی‌های کلی فرش تبریز

تولیدات فرش تبریز عموما دارای رجشمار بالا و پرزهای کوتاه و ظریفی است که آن‌ها را در رده ظریف‌باف قرار می‌دهد. استفاده از کرک و به خصوص ابریشم به وفور مشاهده می‌شود، به کارگیری ابریشم سفید و رنگی به منظور دورگیری گل‌ها و برگ‌ها از دیگر ویژگی‌های فرش تبریز است.
قالی‌های تبریز همگی از نوع دو پود و لول‌باف است و گره مرسوم در این منطقه نیز متقارن (ترکی) است. قابل ذکر است که فرش‌های تبریز بدون گره‌های تقلبی هستند.
نوع شیرازه اغلب منفصل است یعنی شیرازه پس از اتمام بافت انجام می‌شود و گلیم‌بافی قالی‌های معاصر تبریز سبک معروف ترکی است. همچنین تار و پود، پنبه و پرز آن‌ها از پشم و در برخی مواقع ابریشم است. دار استفاده شده در قالی‌ها دارهای عمودی با چله‌کشی ترکی است. در تبریز رجشمار در هر ۷ سانتی‌متر است که اصطلاحا هر ۷ سانتی‌متر را یک پنجه می‌گویند که رجشمار آن‌ها از ریز تا درشت متغیر است.
در سال‌های اخیر بافنده‌های چیره‌دست تبریزی به تولید فرش‌های گل ابریشم بسیار ظریف با رجشمار ۵۰ و ۶۰ در مقیاس وسیع روی آورده‌اند. این گونه فرش‌ها که بعضی با چله‌های ابریشمی هستند، بیشتر با طرح‌های لچک و ترنج و با رنگ‌هایی غالبا بژ روشن و نخودی بافته می‌شوند و در رنگ‌آمیزی گل‌ها و نگاره‌ها از رنگ‌های سرخابی، عنابی، زیتونی و سرنجی به فراوانی استفاده می‌شود.
اکثر کارگاه‌ها در شهر تبریز و خصوصا در روستاهای اطراف این شهر قرار دارند. فرش‌های اعلا در شهرهای مجاور از جمله مراغه، مرند، ماکو و آذرشهر نیز تولید می‌شود. همچنین در میان فرش‌های تبریز فرش تمام ابریشم نیز بافته می‌شود، بافت این گونه فرش‌ها اکثرا در کارگاه‌های اردبیل و مراغه انجام می‌شود.

نمونه‌های بیشتر قالی تبریز را در این صفحه ببینید.

پی نوشت

1. نام کارگاه «صنایع ایجادی» در پایین قالی در کتیبه‌ای درج شده است.

ریحانه کثیری
کارشناس ارشد فرش دستباف

برای اطلاعات بیشتر درباره فرش‌های تبریز می‌توانید منابع زیر را مطالعه کنید:

– ادواردز، سیسیل (۱۳۶۷). قالی ایران، ترجمه مهین‌دخت صبا، انجمن دوستداران کتاب.
– بصام، سیدجلال‌الدین و همکاران (۱۳۸۳). رویای بهشت (هنر قالی‌بافی ایران)، تهران: اتکا.
– ژوله، تورج (۱۳۸۱). پژوهشی در فرش ایران، تهران: انتشارات یساولی.
– نصیری، محمدجواد (۱۳۷۴). سیری در هنر قالی‌بافی ایران، تهران: مؤلف.
– طاهباز، افسانه، مظاهری تهرانی، مهرانگیز، معرفی ویژگی‌های فرش‌های نفیس تبریز در دو دهه گذشته، گلجام ۱۰.