جعل هنری و هویت‌سازی کاذب در فرش‌های دستباف

عکس تزیینی است

دوستی تعریف می‌کرد که به فرش‌فروشی عمویم رفته بودم. در استکان کمرباریک، چای سیاه و غلیظ می‌نوشیدیم و گرماگرم صحبت بودیم که ناگهان عمو جان باقی چای را که ته استکان مانده بود روی فرش ترکمنی زیر پایش پاشید.

پرسیدم: «این چه کاری است؟!»

عمو گفت: «بیشتر خارجی‌ها دنبال فرش‌های کهنه و مستعمل هستند».

کاری که عمو جان انجام داد یکی از روش‌های ابتدایی کهنه‌نما کردن فرش است و البته به این سادگی که گوینده تعریف کرده است هم نیست. بااین‌همه این دست ‌کارها که برای کهنه‌نما کردن فرش‌های دستباف به کار می‌رود تاریخی دراز و کمتر پژوهش شده دارد. از چای‌شویی فرش‌های دستباف با عصاره‌های گیاهی گرفته تا شست‌وشوی آنها با مواد شیمیایی حتی رنگ‌آمیزی دستی گره‌ها برای ایجاد سایه که پیش‌تر در مطلب «سره و ناسره» درباره آنها نوشته بودیم، همه راهکارهایی است که مرمت‌کاران برای کهنه کردن فرش‌ها استفاده می‌کنند که اگر با آگاهی و خواست مشتری باشد اشکالی ندارد اما اگر بدون آگاهی او انجام شود و مرمت‌کار بخواهد فرش را به‌جای فرش عتیقه جا بزند جعل به شمار می‌رود.

عکس تزیینی است

از پرآوازه‌ترین کسانی که فرش‌های دستباف را به روش‌های گوناگون کهنه‌نما می‌کرد، بافنده فرش و مرمت‌کار رومانیایی تئودور تودوک (۱۸۸۸-۱۹۸۳م) است. بنا بر گزارش‌ها و نقل‌قول‌ها، او از سنگ‌های کف رودخانه برای ساییدن و ذرتی کردن فرش‌های دستباف ترانسیلوانیایی استفاده می‌کرد و در این کار چنان مهارتی پیدا کرده بود که برخی موزه‌های اروپایی فرش‌های نوباف کهنه‌نما شده تودوک را به‌اشتباه خریده و در مجموعه قالی‌های قدیمی خود نگهداری می‌کردند. تودوک افزون بر فرش‌های ترانسیلوانیا، نمونه‌هایی از فرش‌های آناتولی (لوتو، چینتامانی و…) و مصری (مملوک) را هم کهنه کرده بود.

این فرش با الهام از طرح و نقش فرش‌های ایرانی در سال ۱۹۰۰م در ترکیه بافته و به دست تئودور تودوک کهنه شده است و هم اکنون در مجموعه نزمیال نگهداری می‌شود

تودوک به‌راستی مرمت‌کاری چیره‌دست بود. جعل فرش‌های عتیقه با کیفیت بالا، هنر او بود؛ چنان که مجموعه‌داران، موزه‌داران (حتی موزه‌هایی چون ویکتوریا و آلبرت و متروپولیتن)، فروشندگان فرش و حراجی‌هایی در سراسر جهان دستکم یک‌بار فریب او را خورده‌اند. پژوهشگران و مجموعه‌دارانی چون جیمز بالارد، ام اس دیماند و اولریش شورمن، عاشق فرش‌های تقلبی او شده بودند. فرش‌های او گرچه در آغاز به‌عنوان کلاهبرداری شمرده و رد شده بود اما اندک‌اندک همین فرش‌های تقلبی به سبب مهارت بالایی که در ساخت آنها به‌کاررفته بود بین مجموعه‌داران فرش ارزش پیدا کرد و در حراج‌های جهانی تا ده‌ها هزار دلار هم به فروش رسیدند.

استفانو یونسکو

استفانو یونسکو، پژوهشگر ترانسیلوانیایی، بیش از یک دهه بر فرش‌های جعلی تودوک مطالعه کرده است. او مجموعه‌هایی را در ترانسیلوانیا، بخارست، نیویورک، تورنتو و لندن برای شناسایی فرش‌های کهنه‌نمای تودوک جست‌وجو و در سال ۲۰۱۲م نتیجه پژوهش‌های خود را در کارگاهی تعاملی ارائه کرد. یونسکو در این کارگاه از شرکت‌کنندگان می‌خواست که حدس بزنند فرش واقعاً عتیقه است یا به دست تودوک کهنه‌نما شده است. در این کارگاه تعاملی شرکت‌کنندگان آموختند بر پایه چه شواهدی فرش‌های عتیقه را از فرش‌های جعلی بازشناسند.

فروشنده فرش در بازار قاهره، اثر چارلز رابرتسون، ۱۸۸۰م

از دیگر سو ماجراجویان و خاورشناسان غربی که به شرق آمده بودند نیز در سفرنامه‌های خود به برخی روش‌های کهنه کردن فرش‌های شرقی که در شرق دیده بودند اشاره کرده‌اند. برای نمونه یوستاس دو لوری، دیپلمات و خاورشناس فرانسوی، در مقاله‌ای به سال ۱۹۱۰م به نام «بازارهای ایرانی» نوشته است: «در ایران فروشنده فرش زیرکی را دیدم که راهی برای کهنه جلوه دادن فرش‌های دستباف نو یافته بود. او فرش‌ها را در برابر دود آتشی که با گیاهان مخصوص برپا شده بود قرار می‌داد که بر اثر آن الیاف مستعمل و رنگ‌های فرش محو می‌شدند. تشخیص فرشی که به این روش کهنه شده با فرش عتیقه واقعی بسیار دشوار است. روش معمولی کهنه کردن فرش (که در بازارهای ایران بسیار رایج است) این است که آن را در خیابان پهن کنند تا هر رهگذر و جانوری بر آن پا بگذارد». البته دو لوری یک خاورشناس بود و مانند بیشتر خاورشناسان گاه برداشت‌های نادرست و غریبی داشت از آنچه می‌دید. مانند چارلز رابرتسون، نقاش شرق‌گرای انگلیسی که فرش‌فروشی را در بازار قاهره تصویر کرده که فرش قفقازی می‌فروشد؛ درحالی‌که می‌دانیم در آن بازه زمانی (۱۸۸۰م) فرش‌های قفقاز به بازار قاهره راه نیافته بودند و احتمالاً کل نقاشی ساخته‌وپرداخته ذهن نقاش بوده است؛ بنابراین همیشه باید به آثار و گزارش‌های خاورشناسان با دقت نگریست و آنها را قطعی ندانست.

این فرش با الهام از طرح و نقش فرش‌های ایرانی در سال ۱۹۰۰م در ترکیه بافته و به دست تئودور تودوک کهنه شده است و هم اکنون در مجموعه نزمیال نگهداری می‌شود

به هر روی این پرسش همچنان مطرح است که چرا کهنه کردن مصنوعی فرش‌های دستباف – با آگاهی یا بدون آگاهی خریدار- بخشی از تجارت فرش است؟ یکی از دلایل ممکن است این باشد که بسیاری از غربی‌ها رنگ فرش‌های نوباف شرقی را بسیار پررنگ و تندوتیز می‌دانند. اما فرش‌های عتیقه که پا خورده‌اند و رنگشان تا حدی ملایم شده است با سلیقه آنها هماهنگی بیشتری دارد؛ بنابراین کهنه‌نما کردن فرش‌های نوبافته راهکاری برای شانس فروش بالاتر فرش‌ها به شمار می‌رود.

این فرش با الهام از طرح و نقش فرش‌های ایرانی در سال ۱۹۰۰م در ترکیه بافته و به دست تئودور تودوک کهنه شده است و هم اکنون در مجموعه نزمیال نگهداری می‌شود

پاسخ دیگر را می‌توان در ارزشی دانست که در سال‌های اخیر کالاهای دست‌ساز و صنایع‌دستی در غرب یافته‌اند. در جوامع مدرن امروز بسیاری از اشیا چون کهنه و قدیمی می‌شوند ارزش خود را نیز از دست می‌دهند. اما بشر امروزی گرچه بسیار پیشرفته شده اما دچار بحران هویت و اصالت است بنابراین هنوز اصالت را در آثار عتیقه می‌جوید و می‌کوشد با این اشیای کهن پیشینه خانوادگی خود را به رخ بکشد و خود را اصیل و ریشه‌دار بنمایاند.

دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز