بر این چشمه چون ما بسی دم زدند

چشمه‌علی، چشمه‌ای است در شمال شهر قدیم ری که آبش از زیر سنگ صلب خارایی خارج شده به‌جانب جنوب جاری می‌شود…

اعتمادالسلطنه نویسنده مرآت البلدان در ادامه نوشته است: «خاقان خلدآشیان، فتحعلی‌شاه که اغلب به چشمه‌علی به تفرج می‌رفتند در سال ۱۲۴۸ هـ . ق. حکم فرمودند که در بالای چشمه‌علی صفحه‌ای را هموار کرده بر روی سنگ، تمثال آن پادشاه را با بعضی از شاهزادگان منقور سازند و بعضی اشعار در دور آن صفحه کتیبه شده که از تاریخ این عمل خبر می‌دهد». دیگرانی چون ابن حوقل نیز درباره این چشمه اکنون خشکیده، وجه تسمیه و پیشینه‌اش نوشته‌اند اما کمتر درباره این باور مردم سخن گفته شده است که آب چشمه‌ خاصیت شگفت‌انگیزی بر الیاف فرش دستباف دارد. علامه دهخدا در این باره می‌نویسد: «فرش‌فروش‌ها و مردم تهران قالی‌ها و قالیچه‌های خود را در آب چشمه می‌شویند و در آن آب خاصیتی است که فرش را خوب تمیز و رنگ روشن‌تر و پرجلال‌تر می‌سازد».

خاقان خلدآشیان، فتحعلی‌شاه که اغلب به چشمه‌علی به تفرج می‌رفتند در سال ۱۲۴۸ هـ . ق. حکم فرمودند که در بالای چشمه‌علی صفحه‌ای را هموار کرده بر روی سنگ، تمثال آن پادشاه را با بعضی از شاهزادگان منقور سازند و بعضی اشعار در دور آن صفحه کتیبه شده که از تاریخ این عمل خبر می‌دهد این باور و مراسم قالی‌شویان که گویا هر روز در فصل‌های گرم سال در چشمه‌علی برپا بوده است، گردشگران، مستندنگاران و مردم‌شناسانی را نیز به ری می‌کشانده است که از مشهورترین آنان هریسون فورمن (عکاس آمریکایی)، رابرت ویلیام مک‌کول (نویسنده آمریکایی)، فردریک گاردنر کلاپ (زمین‌شناس نفتی آمریکایی) هستند که عکس‌هایی از آنجا گرفته‌اند.

این چشمه چندهزارساله در جریان ساخت خط شش متروی تهران و آسیب به شریان‌های آن خشکید و فرش‌های ایرانی از شست‌وشو در آب گوارای آن که از زیر سنگ صلب خارا جاری می‌شد، بی‌بهره ماندند.

اکنون فتحعلی‌شاه ، نشسته بر تخت شاهی، به چشمه‌ای می‌نگرد که دیگر نیست و شاید این دو بیت سعدی را نیز به یاد ‌آورد که:

شنیدم که جمشید فرخ سرشت
به سرچشمه‌ای بر به سنگی نوشت
بر این چشمه چون ما بسی دم زدند
برفتند چون چشم بر هم زدند

گردآوری: دکتر داود شادلو
عضو هیئت علمی گروه فرش دانشگاه هنر شیراز