از مهراب تا محراب در فرش ایران

طرح‌های مهرابی که در قواره کوچک‌تر و با کاربرد محل نمازگزار به قالی‌های سجاده‌ای نیز مشهورند مانند دیگر زیرانداز‌های مرسوم در ایران دارای وجوه نمادین‌اند. مطابق آنچه از نام این طرح بر می‌آید (مهراب-محراب) این طرح مُلهم از همان مهرابی است که در مکان‌های مذهبی نظیر مساجد، کلیساها و … وجود دارد. به همین دلیل مشخصه اصلی این طرح در نقشه‌های قالی، اغلب دو ستون در طرفین زمینه و طاقی هلالی شکل در بالای زمینه است که در اماکن مذهبی نیز این دو ویژگی در ساخت مهراب متداول است.

در این طرح طاق محراب در یک سو قرار می‌گیرد و حاشیه‌ها گرداگردش نقش می‌شود. در تفسیر واژه مهراب دو دیدگاه وجود دارد؛ گاه نوشتار آن با «ح» است به معنی محل جنگ که در این دیدگاه ایستادن مسلمانان به سوی قبله و خواندن نماز برای او به مثابه جنگ و حرب با درونیات بداندیش خویش است. اما نوشتن به صورت «مهراب» برگرفته از آیین مهرپرستی است، آنجا که پیروان آن در جایگاه ویژه مهر به نیایش او می‌پرداختند.

طرح این گونه از قالی ایرانی نقش‌ها و نقش‌مایه‌های دیگری نیز دارد.
جار و قندیل: بافتن جار و قندیل در میانه قالی نشان از نور است چه‌آنکه در قرآن، خدای خود را با نور توصیف کرده است. در این حالت پنداری انسان به سوی خدا ایستاده و او را عبادت می‌کند.
ستون: نقش ستون می‌تواند نشان از درگاه و محل دیدگاه باشد، مانند دیدگاه ایوان رو به سوی بهشت.
درخت و گُل: نقش کردن درختان با شاخه‌های انبوه و گل‌های رونده بر شاخه آن‌ها، فرانمایی مکانی دل‌انگیز چون بهشت است.
گلدان گُل و یا تک درخت: اگر درخت نقش شده سرو باشد، در اینجا سرو نماد آزادگی است. پندار برآن است شخص نمازگزار آزاده است و در قید و بند هیچ چیز قرار ندارد. تنها در این جایگاه با خدای خود سخن می‌گویید. همچنین اگر گیاه میانی درون گلدان نقش شده باشد نشان از درخت طوبی است که برپایه روایات اسلامی در میان بهشت جای دارد و هر شاخه‌اش بربالای سر یک فرد سایه می‌افکند.
دروازه، سراپرده و درگاه: با نقش کردن دروازه در دو سمت متن قالی، درگاه و یا ورودی به بهشت نمایانده شده است.
کتیبه: نگاشتن کتیبه چه‌آنکه اشعاری باموضوع نیک فرجامی باشد و یا آیات قرآنی و یا صفات خداوندی در راستای بازآفرینی حس آن‌جهانی است.
جانوران: نقش جانورانی چون پرنده و چهارپایان در قالی محرابی برای ایجاد فضایی دلنواز است. استفاده از نقش «گرفت‌وگیر» در این گروه از قالی‌ها نشان از یک کشمکش بین دو رفتار نیک‌پی و بدسِگال است که گویی گاه ابتدا و انتهایش نادانسته است و انسان در کشاکَش این دو رفتار است، و تنها این مفهوم جدال مدنظر است و نه نتیجه آن.
درخت سخنگو یا واق‌واق: این درخت برگرفته از افسانه‌های کهن ایران است که در آن درختانی را معرفی می‌کنند که میوه‌های درخت، به شکل سر انسان یا حیوان هستند، مادینه و نرینه، و هر کدام از سرها به زبان خود سخن می‌گویند. نقش چنین درختی در میانه محراب که گاه شاخه‌ها از میان بدن دیو و شیطان روییده نشان از آن قسم ابلیس است که آدم و فرزندانش را به خود جلب کند و از راه به در کند. نمازگزار باید بر ابلیس و نَفس خویش پا بگذارد و بجنگد.

البته بر پایه نظر برخی محققان قالی محرابی یا مهرابی که با نام‌های دیگری چون گلدانی، یک‌طرفه، درختی نیز شناخته می‌شود لزوماً فرانمایی مکانی مثالی با توجه به آموزه‌های اسلامی نیست و همچون سایر هنرهای ایرانی پس از ظهور اسلام مفاهیم تازه‌تری در راستای باورهای اسلامی به خود گرفته است. در واقع بر پایه این دیدگاه طرح مهرابی (محرابی) یکی از طرح‌های اصیل ایرانی است که سابقه آن به پیش از ظهور اسلام می‌رسد. در دهه‌های اخیر این طرح به ندرت مورد توجه طراحان و بافندگان بوده است و در بیشتر موارد مغلوبِ طرح‌های گلدانی و درختی گردیده و با آن‌ها تلفیق شده است.

تورج ژوله محقق و پژوهشگر فرش در این‌باره می‌گوید: دلیل اصلی برافتادن یا مغلوب شدن طرح مهرابی در برابر طرح‌های گلدانی و درختی معلوم نیست. در دوره معاصر، این طرح با مشخصات اصلی که از آن می‌شناسیم به ندرت بافته شده است. البته آغاز این اتفاق، با بررسی قدیمی‌ترین نمونه‌های برجا مانده به احتمالی، سرآغازی از عصر صفویه دارد. از مشخصات اصلی این طرح، ستون‌های طرفین زمینه اغلب حذف یا محو شده و فقط طاق بالای زمینه باقی مانده است که آن نیز اغلب همچون پرده‌ای فراخ می‌ماند تا طاقی از مهراب. در اکثر نمونه‌های منسوب به این طرح، پیش از مهراب، پنجره یا درگاهی گشوده به طبیعت، و یا ایوانی متجلی می‌گردد. عده‌ای بر آن هستند تا این اتفاق را با مفهوم مهراب یا محراب در هم آمیزند و آن را پنجره‌ای گشوده به بهشت بدانند.

عبدالحسین قاسم‌نژاد
کارشناس ارشد فرش دستباف